Δ021.24 | Τι συνέβη στην Κυρά Φροσύνη; Μία χωρική και υλική διερεύνηση του μύθου

Φοιτήτρια: Δέσποινα Μαρμαγκά
Επιβλέπουσα: Κατερίνα Κοτζιά
Σχολή: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

 


Αφορμή για την εκπόνηση αυτής της διπλωματικής εργασίας ήταν η βαθιά σύνδεση της πόλης των Ιωαννίνων με την ιστορία της κυρα Φροσύνης, της γυναίκας που έπνιξαν το 1801 στη λίμνη Παμβώτιδα μαζί με ακόμη 17 γυναίκες - μια από τις πιο γνωστές μαζικές γυναικοκτονίες. Οι εκδοχές για τον πραγματικό λόγο της πράξης αυτής που στιγμάτισε την κοινωνία της πόλης, τόσο ώστε το νησί της Παμβώτιδας να είναι πλέον γνωστό ως νησί της Κυρά Φροσύνης, είναι πολλές, από την μοιχεία και την ηθική αποκατάσταση, έως την κατασκοπεία και την πολιτική εξέγερση. Έτσι, η μυθική διάσταση που έχει λάβει αυτή η ιστορία και οι διάφορες εκδοχές της, μας κάνουν να αναρρωτηθούμε:
τι συνέβη στην Κυρά Φροσύνη;
 
Ο στόχος της εργασίας αυτής είναι διπλός: αφενός η χωρική και χρονική διερεύνηση του γεγονότος και η χαρτογραφική αποτύπωσή του στον ιστό της πόλης και αφετέρου η παραγωγή νέων αντικειμένων (artefacts) που το αφηγούνται κριτικά, με έμφαση στην έμφυλη υπόσταση της ιστορίας, αποδίδοντας έμμεσα φόρο τιμής στα - τουλάχιστον -18 θύματα.
 
 
Οι χάρτες
 


 
Το πρώτο κομμάτι αυτής της εργασίας είναι η έρευνα και χαρτογράφηση του γεγονότος. Αποτέλεσμα είναι ένας χάρτης που απεικονίζει το συμβάν του πνιγμού της Κυρά Φροσύνης και των 17 γυναικών στην λίμνη των Ιωαννίνων στις 11 Ιανουαρίου του 1801. Τα κριθέντα ως σημαντικότερα σημεία που εντοπίστηκαν στην προφορική ιστορία, την βιβλιογραφία και την μυθοπλασία συγκεντρώθηκαν σε έναν χάρτη και συνδέθηκαν μεταξύ τους, με στόχο την κατά προσέγγιση εποπτεία του συμβάντος και την χωροχρονική αποτύπωσή του.
 
Σε πρώτη φάση, στοιχεία από δύο προγενέστερους χάρτες σε σχέση με την χωροθέτηση των περιοχών, συγκρίθηκαν και συντέθηκαν σύμφωνα με παρατηρήσεις πάνω στην μορφολογία και τις αποστάσεις των οικοδομικών τετραγώνων.
 
Σε δεύτερη φάση, δεδομένα από τον χάρτη που προέκυψε εφαρμόζονται στον σύγχρονο πολεοδομικό ιστό, ώστε να αναπαραστήσουν την εξέλιξη του συμβάντος στον χώρο. Η αποτύπωση των συνοικιών των αρχών του 19ου αιώνα και των σημείων όπου εκτυλίχθηκε το γεγονός, γίνεται πάνω στα σύγχρονα γεωγραφικά δεδομένα της περιοχής, ώστε το συμβάν να διαβάζεται ταυτόχρονα μέσα στην πόλη των αρχών του 19ου αιώνα και στη σύγχρονη πόλη, ενώ αυτή να διαβάζεται μέσα από το συμβάν.
 
 
Τα διαγράμματα
 


 
Ο προηγούμενος χάρτης αφηγείται κριτικά το συμβάν αποτυπώνοντας όμως το κυρίαρχο αφήγημα. Κρίθηκε έτσι ιδιαίτερης σημασίας η επιμέρους ανάλυση βασικών πηγών με άξονα την χωροχρονική διάρθρωση του γεγονότος και προέκυψαν διαγράμματα, τα οποία αποτυπώνουν διαφορετικές στιγμές και εγγύτητα στο συμβάν. Στην κάθε περίπτωση απομονώθηκαν οι διακριτές στιγμές του γεγονότος, δημιουργώντας εξελικτικά και κατακόρυφα τον άξονα του χρόνου πάνω στον χώρο, αλλά και τα διακριτά σημεία. Η μόνη κοινή στιγμή, η κόκκινη γραμμή που διαπερνά τα διαγράμματα, είναι ο πνιγμός. Πρόκειται για μία μεθοδική τοπο-χρονολογική ανάλυση του συμβάντος η οποία θα μπορούσε να εφαρμοστεί δυνητικά στον οποιοδήποτε εκφερόμενο λόγο για αυτό.
 
 
Τα αντικείμενα
 
Μέσα από την χαρτογραφική ανάλυση και από την μελέτη του λόγου προκύπτουν χαρακτηριστικές αναφορές σε υλικότητες και αντικείμενα τα οποία διαδραματίζουν περισσότερο ή λιγότερο σημαντικούς ρόλους στην εξέλιξη της κάθε αφήγησης. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν τεκμήρια που συνδέουν ή διαφοροποιούν τις πολλαπλές εκδοχές δημιουργώντας γενεαλογίες του λόγου. Χρησιμοποιήθηκαν είτε συνδυαστικά, είτε επιμέρους, σε ανασυνθέσεις του λόγου με υλική υπόσταση. Τα νέα αντικείμενα, αποτελούν νέα τεκμήρια που φέρνουν στην επιφάνεια τα παλαιά, με μία διερευνητική οπτική ανάσυρσης του λόγου, έχοντας πάντα στο κέντρο τους την έμφυλη υπόσταση του συμβάντος και των μετέπειτα αφηγήσεών του.
 
Αντικείμενο 1ο : δερμάτινο μαντήλι κεφαλής (δερματίνη, χρυσοκλωστή, πέτρα, 144 x 72 x 72 εκ.)


Object 1




 
Κάποιες πηγές αναφέρουν πως οι 18 γυναίκες ρίφθηκαν στη λίμνη δεμένες σε δερμάτινα σακιά με μία πέτρα δεμένη στο λαιμό τους. Ως στοιχείο αναφοράς χρησιμοποιείται το παραδοσιακό γυναικείο μαντήλι και οι διακόσμησή του με χρυσοκλωστή και το γυναικείο φέσι από το οποίο κρεμόταν διακοσμητική φούντα.
 
Από τη σύνθεση των τριών υλικών προκύπτει ένα μαύρο δερμάτινο μαντήλι κεφαλής, με 18 τρύπες, στις οποίες κεντήθηκε χρυσοκλωστή, και μία πέτρα που κρέμεται μπροστά από το πρόσωπο. Το άβολο αυτό μαντήλι που τυλίγεται σφιχτά πίσω από το κεφάλι, είναι κεντημένο συνεχόμενα με 18 αλληλένδετους κόμπους. Η πέτρα κινείται ταυτόχρονα με κάθε κίνηση του κεφαλιού εμποδίζοντας το άτομο που το φοράει στην ομιλία και την όραση.
 
 
Αντικείμενο 2ο: ελάχιστη σανίδα σωτηρίας (ξύλο πεύκου, χάραξη σε laser, 14 x 30 x 2 εκ.)


Object 2

 
Οι 18 γυναίκες μεταφέρθηκαν με καΐκια από την στεριά, στην μέση της λίμνης όπου και ρίχθηκαν δεμένες για να πνιγούν έπειτα από εντολή του Αλή Πασά. Ο τάφος του σώματός του βρίσκεται στην ανατολική ακρόπολη Ιτς Καλέ του κάστρου των Ιωαννίνων. Περιβάλλεται από ένα σιδερένιο κιγκλίδωμα το οποίο είναι κοσμημένο με γυριστό σίδερο, σε μία πολύ χαρακτηριστική μορφή. Η μορφή λειτουργεί δυνητικά σαν σύμβολο του θύτη αλλά και της ίδιας της πόλης.
 
Η ελάχιστη σανίδα σωτηρίας έχει μήκος ίσο με δύο γυναικείες παλάμες, πλάτος 30 εκ. και πάχος 2 εκ. Το σύμβολο αυτό επαναλαμβάνεται και δημιουργεί ένα δυσνόητο pattern, χαραγμένο με laser πάνω στο ξύλο πεύκης, το οποίο είναι εμφανές μόνο από πολύ κοντινή απόσταση. Η μυρωδιά του καμμένου πεύκου είναι έντονη και ενοχλητική σε πολλή κοντινή επαφή. Η ελάχιστη σανίδα σωτηρίας είναι μία απέλπιδα προσπάθεια αποφυγής του θανάτου, ενώ το θύμα αντικρίζει συνεχώς το σύμβολο του θύτη και της πόλης.
 
 
Αντικείμενο 3ο: Καραμέλα - Πλέον ίζημα (ζάχαρη, νερό, πλέξιγκλας, ακρυλικό χρώμα και χαρτόνι. 15 x 15 x 10εκ.)


Object 3


Object 3


Η Φροσύνη από ένα ιστορικό, σχεδόν μυθικό, πρόσωπο έχει μετατραπεί στην ύστατη γυναικεία παράσταση που φέρεται μεταίωρη στον χώρο της πόλης των Ιωαννίνων. Τόσο έντονη η παρουσία της, ώστε η ίδια αρχικά ταυτίστηκε τραγικά, έπειτα μετουσιώθηκε μνημειακά και τέλος ονοματοδότησε συμβολικά το σημαντικότερο φυσικό στοιχείο της πόλης, τη λίμνη με το νησί της, τον τόπο του θανάτου της.
 
Ένα γνωστό λαϊκό ποίημα λέει:
[...]
Χίλια καντάρια ζάχαρη, να ρήχνανε ‘ς τη λίμνη,
για να γλυκάνη το νερό να πιεί η κυρά Φροσύνη.
[...]
 
Πρόκειται για μία συλλογική επιθυμία εξιλέωσης και εξαγνισμού.
 
Το τρίτο αντικείμενο υλοποιεί αυτήν την εξιλέωση επιδυκνείοντας ταυτόχρονα τους λόγους (εκφορές) που οδήγησαν σε ή αιτολόγησαν το ίδιο το συμβάν. Τέσσερις πύργοι ή (γεω)λογικά “καρότα” αποσπασμένα από το υδάτινο σώμα της λίμνης αποτελούνται από καραμέλα (νερό και ζάχαρη) με ενδιάμεσες στρώσεις λόγου, κομμάτια πλέξιγκλας με εγκάρακτες χαρακτηριστικές φράσεις που αντλήθηκαν από την βιβλιογράφία. Για την δημιουργία τους έγιναν καλούπια όπου χύθηκε η καραμέλα σε διαδοχικές στρώσεις. Οι λέξεις είναι διακριτά στρώματα πλέοντος ιζήματος μέσα στο σύνολο του πηχτού λόγου.
 
 
Αντικείμενο 4ο: Τι συνέβη ή ποιος συνέβη; (ακρυλικό σε λινό ύφασμα. 40 x 40 εκ., 3 τυπώματα)


Object 4





 
Σε ετεροχρονισμένη μαρτυρία του 1882 γίνεται αναφορά στην πρακτική του κοπανίσματος του λιναριού, μία τακτική εργασία του γυναικείου εργατικού δυναμικού ενός αρχοντικού της εποχής. Σε αυτή την αφήγηση, όπου οι υπηρέτριες εργάζονταν τις νυχτερινές ώρες στην επεξεργασία του λιναριού, το λινό και πρακτική διεργασία του γίνονται αφορμές ώστε να υπάρξουν στην ιστορία αυτόπτες μάρτυρες στο γεγονός της σύλληψης της Φροσύνης.
 
Εδώ καταγράφονται κριτικά και διαγραμματικά οι 196 αποφάνσεις των σύγχρονων κατοίκων των Ιωαννίνων, που οργανώνονται σε ένα κάναβο 14x14 ματιών, μεγέθους 1,5x1,5 εκ. Ένα τετράγωνο κομμάτι μεγέθους 50x50 εκ. λευκού λινού υφάσματος γίνεται η επιφάνεια καταγραφής πάνω στην οποία κάθε μία απάντηση αφήνει ή όχι το στίγμα της.
 
Στο πρώτο τύπωμα η καταγραφή των απαντήσεων γίνεται μέσω ενός συστήματος διπλής “μετάφρασης” της κάθε απόφανσης σε ένα “σφράγισμα”. Η αποτύπωση ή η απουσία αποτύπωσης της κάθε απόφανσης, προκύπτει από μία απλή διάκριση: εάν το ρήμα ή η φρασεολογία που χρησιμοποιήθηκε μεταφέρει, την ενέργεια στα θύματα μεταφράζεται σε ένα σφράγισμα μαύρου χρώματος, ενώ εάν μεταφέρεται σε κάποιον θύτη ή αν αυτός υπονοείται, το μάτι του κανάβου παραμένει λευκό. Για το σφράγισμα χρησιμοποιήθηκε μία σφραγίδα από φελλό και δέρμα, και ακρυλικό μάυρο χρώμα. Εν τέλει προκύπτει ένας διαγραμματικός χάρτης του εκφερόμενου λόγου γύρω από την ιστορία της Κυρά Φροσύνης.
Στο δεύτερο τύπωμα η αποτυπώνονται οι απαντήσεις που περιλαμβάνουν αναφορά στην λέξη πνιγμός και στα παράγωγά της.
Το τρίτο τύπωμα είναι μία μεταγραφή ενός σχεδίου γιαννιώτικου κεφαλομάντηλου (σκέπης).

___________________________________________________________________________

 
Title: What happened to Kyra Frosini? A spatial and material investigation of the myth
Student: Despoina Marmagka
Professor: Katerina Kotzia
Faculty: University of Ioannina, 2024
 
The motive for the creation of this thesis was the deep connection of the city of Ioannina with the history of Kyra Fosyni, the woman who was drowned in 1801 in Lake Pamvotida along with 17 other women – one of the most well-known mass femicides. The versions of the real reason for this act, which marked the society of the city so much that the island of Pamvotida is now known as the Island of Kyra Fosyni, are many, ranging from adultery and moral restoration to espionage and political uprising. Thus, the mythical dimension this story has taken and its various versions make us wonder:
What happened to Kyra Fosyni?
 
The aim of this thesis is twofold: on the one hand, the spatial and temporal investigation of the event and its cartographic depiction within the fabric of the city, and on the other hand, the creation of new objects (artefacts) that critically narrate it, with an emphasis on the gendered aspect of the story, indirectly paying tribute to the - at least - 18 victims.
 
The Maps

The first part of this thesis is the research and mapping of the event. The result is a map that depicts the drowning of Kyra Fosyni and the 17 women in the lake of Ioannina on January 11, 1801. The most significant points identified in oral history, literature, and fiction have been gathered on a map and connected with each other, aiming at an approximate overview of the event and its spatial-temporal representation.

In the first phase, data from two earlier maps regarding the spatial arrangement of the areas were compared and synthesized based on observations of the morphology and distances between the building blocks.

In the second phase, data from the map created are applied to the modern urban fabric, in order to represent the development of the event in space. The depiction of neighborhoods from the early 19th century and the locations where the event took place is overlaid on the modern geographical data of the area, so that the event can be read both within the city of the early 19th century and the contemporary city, while the contemporary city is read through the event.

The Diagrams

The previous map critically narrates the event while capturing the dominant narrative. It was deemed of particular importance to analyze key sources in more detail, focusing on the spatial-temporal structure of the event, which resulted in diagrams that represent different moments and proximities to the event. In each case, the distinct moments of the event were isolated, creating an evolving and vertical axis of time over the space, as well as the distinct points. The only common element, the red line that runs through the diagrams, marks the moment of the drowning. This is a methodical spatio-temporal analysis of the event that could potentially be applied to any discourse about it.

The Objects

Through cartographic analysis and the study of discourse, characteristic references to materialities and objects emerge, which play more or less important roles in the development of each narrative. These elements serve as evidence that either connect or differentiate the multiple versions, creating genealogies of discourse. They were used either in combination or individually, in reconstructions of the discourse with material substance. The new objects are new pieces of evidence that bring the old ones to the surface, with an investigative perspective of retrieving the discourse, always focusing on the gendered nature of the event and its subsequent narratives.

Object 1: Leather Headscarf (faux leather, gold thread, stone, 144 x 72 x 72 cm)

Some sources mention that the 18 women were thrown into the lake, bound in leather sacks with a stone tied around their necks. As a reference element, the traditional women's headscarf is used, decorated with gold thread and the women's fez from which a decorative tassel hung.

The composition of these three materials results in a black leather headscarf with 18 holes, in which gold thread is embroidered, and a stone that hangs in front of the face. This uncomfortable headscarf, which wraps tightly around the back of the head, is continuously embroidered with golden thread through 18 interconnected knots. The stone moves with each movement of the head, preventing the wearer from speaking and seeing.

Object 3: Sugar candy - Floating Sediment (sugar, water, plexiglass, acrylic paint, and cardboard. 15 x 15 x 10 cm)

Frosini, once a historical, almost mythical figure, has transformed into the ultimate female representation that is said to hover in the space of the city of Ioannina. Her presence is so intense that she was initially tragically identified, then monumentally transformed, and finally symbolically named after the most significant natural feature of the city - the lake with its island, the place of her death.

A well-known folk poem says:
[...]
A thousand quintals of sugar, to throw into the lake,
So the water could be sweetened for Kyra Fosini to drink.
[...]

This reflects a collective desire for atonement and purification.

The third object materializes this atonement, simultaneously highlighting the reasons (utterances) that led to or justified the event itself. Four towers or (geo)logical “carrots” detached from the water body of the lake are made from candy (water and sugar), with intermediate layers of discourse, pieces of plexiglass engraved with characteristic phrases drawn from the literature. For their creation, molds were made into which the candy was poured in successive layers. The words are distinct sedimentary layers within the dense discourse.

Object 4: What Happened or Who Happened? (acrylic on linen fabric. 40 x 40 cm, 3 prints)

In a delayed testimony from 1882, there is reference to the practice of flax processing, a common task performed by the female workforce in a mansion of the time. In this narrative, where the servants worked late at night processing the flax, the linen and the practical process become triggers for the presence of eyewitnesses to the event of Frosini’s capture.

Here, critically and diagrammatically recorded, are the 196 opinions of contemporary residents of Ioannina, organized in a 14x14 grid of 1.5x1.5 cm squares. A square piece of 50x50 cm white linen fabric serves as the recording surface on which each response leaves a mark, or not.

In the first print, the recording of the answers is done through a double "translation" system of each statement into a "stamp." The imprint or absence of an imprint for each statement arises from a simple distinction: if the verb or phrasing used transfers the action to the victims, it is translated into a stamp of black color, whereas if it is transferred to a perpetrator or if they are implied, the eye of the grid remains white. A stamp made from cork, leather, and acrylic black paint was used for the stamping. In the end, a diagrammatic map of the discourse around the story of Kyra Frosini is created.
In the second print, the answers that include reference to the word "drowning" and its derivatives are captured.
The third print is a transcription of a design for a traditional headscarf of Ioannina (σκέπη).