Διπλωματική εργασία:
Post- Geographies: Ways of Inhabiting the World
Φοιτητής: Παναγιώτης Καλαντζής
Επιβλέποντες: Πολυξένη Μάντζου, Δημήτρης Γιουζέπας, Νικόλαος Θωμάς
Σχολή: Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης,
2021
Περίληψη
Η διπλωματική εργασία με
τίτλο: Post-Geographies: Ways of Inhabiting the World (Μέτα-Γεωγραφίες: Κατοίκησης στον Κόσμο) παρουσιάστηκε μαζί με
την ερευνητική εργασία (διάλεξη), με τον ίδιο τίτλο, στα πλαίσια μιας μεγαλύτερης
έρευνας που αποτέλεσε τη βάση καθώς και ένα μεγάλο μέρος του θεωρητικού
υπόβαθρου της διπλωματικής εργασίας.
Στα πλαίσια της ερευνητικής εργασίας
πραγματοποιήθηκε μια έρευνα-περιοδεία σε περιβάλλοντα που διαμορφώνουν τις
more-than-human γεωγραφίες, σήμερα. Διερευνήθηκε πως ο σχεδιασμός και ο ρόλος
του ως γεωγραφικός παράγοντας (geographical agent) έχει εξελιχθεί και έχει
καταλήξει να εμπλέκεται στις σύγχρονες εδαφικές πρακτικές του “να υπάρχεις”
σήμερα, πλαισιώνοντας τη γεωγραφική κλίμακα ως το χωροχρονικό στάδιο των “post-”
καταστάσεων. Αυτή η προσέγγιση τροφοδοτήθηκε από το γεγονός ότι τόσο η
γεωγραφία όσο και ο σχεδιασμός, (ως πειθαρχικά πεδία και χωρικές θεωρήσεις),
ιστορικά, υπήρξαν τα μέσα για την οριοθέτηση, αναζήτηση και κατάκτηση “νέων
συνόρων”, εξυπηρετώντας έτσι τη φιλοδοξία της ανελέητης ανθρώπινης επέκτασης.
Η ηφαιστειακή εξέλιξη της Νισύρου άρχισε
περίπου πριν από 160.000 χρόνια και με διαφορετικούς κύκλους έκρηξης
δημιουργώντας ένα σύνθετο ηφαιστειακό συγκρότημα. Η γεωλογία της έχει
περιγραφεί από πολλούς ερευνητές οι οποίοι χωρίζουν την ηφαιστειακή δράση της
Νισύρου σε διάφορα στάδια εξέλιξης.
Η Νίσυρος είναι το νεότερο από τα μεγάλα
ηφαιστειακά κέντρα της Ελλάδας και περιλαμβάνεται μαζί με τα Μέθανα, τη Μήλο
και τη Σαντορίνη στα ενεργά ηφαίστεια της χώρας μας. Το μεγαλύτερο μέρος του
νησιού της Νισύρου είναι ορεινό, ηφαιστειογενές και πολύ εύφορο. Η βάση του
νησιού έχει σχηματιστεί από υαλοκλαστική ροή λάβας και λατυποπαγές πέτρωμα. Τα
βράχια είναι καλυμμένα από πυροκλαστικές εναποθέσεις και ηφαιστειακούς θόλους.
Πρόκειται δηλαδή για στρατηγικές
σχεδιασμού και γεωγραφικές γνώσεις οι οποίες εφαρμόστηκαν και υπήρξαν
καθοριστικής σημασίας καθώς συντέλεσαν στις: εδαφικές κατακτήσεις, την
οικονομική εκμετάλλευση, τον μιλιταρισμό, πρακτικές της ταξικής και φυλετικής
κυριαρχίας κα. » που χαρακτηρίζουν την ιμπεριαλιστική δύναμη.
Κατ’ επέκταση, η γεωγραφική και
σχεδιαστική σκέψη αποτέλεσαν ερμηνευτικά εργαλεία τέτοιων “νέων συνόρων”, με
σκοπό να αναδείξουν τις συνθήκες που έχουν αποσταθεροποιήσει τη κληρονομημένη
θέση του ανθρώπου στον κόσμο, εκδηλώνοντας χωρικά τους περίπλοκους γεωγραφικούς
σχηματισμούς του σύγχρονου δομημένου περιβάλλοντος. Συγκεκριμένα, η περιοδεία
αυτή απευθύνθηκε σε ένα ευρύ φάσμα κατασκευασμένων περιβαλλόντων, όπως:
- Infrastructural Landscapes:
Data Centers,
- Industrialized Infrastructures:
Sacrifice Zones,
- Commercial Landscapes:
Logistics Infrastructures,
- Landscapes of Sensitive Matter:
Invisible Visual Environments, κ.ά.,
ενσωματώνοντας τις πολλαπλές επιπλοκές μεταξύ “human”
και
“nonhuman”, καθορίζοντας έτσι τις υβριδικές γεωγραφίες του κόσμου όπου υλοποιούνται οι “post-”
χωρικές καταστάσεις.
Τα ηφαίστεια έχουν πολλούς δραματικούς
τρόπους για να ανακοινώσουν την παρουσία τους. Μία από τις πιο λεπτές και
σπάνια παρατηρούμενες επιδείξεις είναι η σχεδία από ελαφρόπετρα (pumiceraft).
Οι πλωτές σχεδίες από ηφαιστειακή ελαφρόπετρα έχουν μάλλον διαδραματίσει
σημαντικό ρόλο στην προέλευση της ζωής στη Γη. H ελαφρόπετρα έχει ένα μοναδικό
σύνολο ιδιοτήτων που θα το καθιστούσαν ιδανικό περιβάλλον για τους πρώτους
οργανισμούς που εμφανίστηκαν στη Γη πριν από 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια. Aυτές
οι ιδιότητες υποδηλώνουν ότι θα μπορούσε να είχε δημιουργήσει ένα ιδανικό «
πλωτό εργαστήριο » ( ‘floating laboratory’) για την ανάπτυξη των πρώτων
μικροοργανισμών.
Το Γυαλί ανήκει στα Δωδεκάνησα και
διοικείται από τον δήμο Νισύρου. Έχει έκταση 4,6 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Το τοπίο διαμορφώνεται από δύο λόφους ύψους
182 μ. στα βορειοανατολικά και ύψους 179 μ. στα νοτιοδυτικά, και συνδέονται
μεταξύ τους με μια χερσαία γέφυρα που έχει μόνο 250 μέτρα πλάτος. Το
βορειοανατολικό τμήμα αποτελείται σε μεγάλο βαθμό από έναν θόλο λάβας φτιαγμένο
από ρεολίθιο οψιδιανό, ενώ το νοτιοδυτικό τμήμα από ελαφρόπετρα, το οποίο
σχηματίστηκε από εκτοξευμένη ηφαιστειακή τέφρα.
Στα βορειοανατολικά του νησιού, ο
περλίτης εξορύσσεται από την εταιρεία Aegean Perlites SA. Στα νοτιοδυτικά του
νησιού, η εταιρεία κατασκευάζει ελαφρόπετρα LAVA - Mining & Quarrying Co. και
είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέαςBimssteine παγκοσμίως. Το Γυαλί είναι η μεγαλύτερη
ελληνική δεξαμενή ελαφρόπετρας με πάνω από 120 εκατομμύρια τόνους.
Με αφορμή την παραπάνω έρευνα
διαμορφώθηκε η εξής πρόταση για τη διπλωματική εργασία:
Η Anthropocene, η γεωλογική εποχή της άνευ
προηγουμένου κυριαρχίας του ανθρωπογενούς τοπίου, απαιτεί την επανεξέταση της
διχοτομίας μεταξύ ανθρώπου - φύσης στη σφαίρα του δομημένου περιβάλλοντος.
Μέσω της έρευνας έγινε σαφές ότι το
κατώφλι ενός δομημένου αντικειμένου βρέθηκε να διατηρεί τη δυναμική ροή της
φύσης, να ξεπερνά τη διχοτομία μεταξύ ανθρώπου και φύσης και να θολώνει τα όρια
μεταξύ του τεχνητού και του φυσικού. Έτσι ο άνθρωπος μπορεί να δημιουργήσει
φύση.
Η αρχιτεκτονική βασίζεται σε μια διπλή
φύση, τη φύση ως μόνιμο αποθεματικό, ως υλικό που περιμένει να αξιοποιηθεί και
να ξαναγραφεί, αλλά και μια φύση που είναι ο μετασχηματισμός των ορίων και έτσι
πέρα από την παθητικότητα του αποθεματικού ή του πόρου, η φύση που
χαρακτηρίζεται ως γίνεται (becoming) ή εξέλιξη (evolution).
Ο "constructal law" μας
επιτρέπει να κάνουμε ένα σημαντικό βήμα προς αυτήν την αναζήτηση. Μας διδάσκει
πως οτιδήποτε ρέει, "flows", που αφορά σχεδόν τα πάντα, είναι
"ζωντανό", γιατί καθώς ρέει εξελίσσεται. Όπως αναφέρει ο Adrian Bejan,
η ζωή είναι μια επίμονη κίνηση και ένας μηχανισμός κατά τον οποίο τα animate
και inanimate συστήματα ροής (flow systems), μεταμορφώνονται έτσι ώστε να
προσφέρουν καλύτερη πρόσβαση σε ό,τι ρέει. Όταν μια ροή σταματά, τότε ο
σχηματισμός της μετατρέπεται σε "flow fossil" (απολιθωμένη ροή).
Η διπλωματική εργασία θα επικεντρωθεί
πέρα από την συνθήκη αυτών των ακραίων περιβαλλόντων - γεωγραφιών ως
μεταβαλλόμενα από την έντονη ανθρωποκεντρική δραστηριότητα, όπως η συλλογή
ενέργειας και η “αρπαγή” πόρων. Post - Anthropocene (Mέτα - Anthropocene) και
Post - human (Μέτα - Άνθρωπο), ο άνθρωπος μπαίνει σε μια σχέση πόρων ως μια
συλλογή μεμονωμένων στοιχείων και διαδικασιών.
Οι Post Carbon γεωγραφίες θέτουν τη βάση
για ένα βήμα προόδου στην ανάπτυξη της Μεσογείου και για μια πιο βιώσιμη χρήση
των θαλάσσιων πόρων. Η Μεσόγειος, με τη μοναδική πολιτιστική και τη φυσική
κληρονομιά της, την τοπική βιοποικιλότητα και τα γεω-φυσικά χαρακτηριστικά,
παρέχει σημαντικές τοπικές ευκαιρίες για ανάπτυξη και θέσεις εργασίας σε
διάφορους τομείς. Ταυτόχρονα, στο σύνολό της, υπόκειται σε περιβαλλοντικούς
περιορισμούς που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή και τη ρύπανση και συχνά
υποφέρει από τη σπάνια διαχείριση των πόρων της.
Οι ανανεώσιμες θαλάσσιες ενέργειες έχουν
τη δυνατότητα να βελτιώσουν την αποτελεσματικότητα της συλλογής του θαλάσσιου
ενεργειακού πόρου, να ελαχιστοποιήσουν τις απαιτήσεις χρήσης γης στον τομέα της
ενέργειας και να μειώσουν τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου.
Ακόμη, σημαντικές οικονομικές
δραστηριότητες βασίζονται στο θαλάσσιο τοπίο της Μεσογείου, όπως: αλιεία και
υδατοκαλλιέργεια, θαλάσσιες μεταφορές και λιμενικές δραστηριότητες, τουριστικές
και ψυχαγωγικές δραστηριότητες, βιολογικές αναζητήσεις ή εκμετάλλευση
βιολογικών πόρων. εκμετάλλευση πηγών ενέργειας κ.λπ.
Αυτές οι οικονομικές δραστηριότητες
θέτουν ιδιαίτερες απειλές για την υγεία της Μεσογείου, όπως: i) οξίνιση, η
αύξηση της θερμοκρασίας και της στάθμης της θάλασσας, μεταβολές στα ρεύματα,
απώλειες πόρων και ενδιαιτημάτων βιοποικιλότητας, ii) ρύπανση και iii)
υπεραλίευση και άλλα θέματα βιωσιμότητας και αποτελεσματικότητας των πόρων. Σε
αυτό το πλαίσιο, μια βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς οικονομία είναι ακόμη πιο
απαραίτητη, με χαμηλά ρυπογόνα, αποδοτικά στους πόρους και κυκλικά
χαρακτηριστικά. Μια βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς οικονομία μπορεί να συμβάλει
θετικά στην ανάπτυξη της περιοχής της Μεσογείου.
Η διπλωματική θα εξετάσει το νησί Γυαλί,
ως ένα περιβάλλον/γεωγραφία που ενσωματώνει τα παραπάνω, όπως η έντονη
ανθρωποκεντρική δραστηριότητα και η σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον.
Συνοπτικά, το Γυαλί είναι προϊόν ηφαιστειακής δραστηριότητας (flow). Aνήκει στα
Δωδεκάνησα και διοικείται από τον δήμο Νισύρου. Βρίσκεται ανάμεσα από την Κω
και τη Νίσυρο. Το βορειοανατολικό τμήμα αποτελείται σε μεγάλο βαθμό από έναν
θόλο λάβας φτιαγμένο από ρεολίθιο οψιδιανό, ενώ το νοτιοδυτικό τμήμα από
ελαφρόπετρα, το οποίο σχηματίστηκε από εκτοξευμένη ηφαιστειακή τέφρα. Στα
βορειοανατολικά του νησιού, ο περλίτης εξορύσσεται από την εταιρεία
Aegean Perlites SA. Στα νοτιοδυτικά του νησιού, η εταιρεία κατασκευάζει
ελαφρόπετρα LAVA - Mining & Quarrying Co. και είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέαςBimssteine
παγκοσμίως. Το Γυαλί είναι η μεγαλύτερη ελληνική δεξαμενή ελαφρόπετρας με πάνω
από 120 εκατομμύρια τόνους.
Συνεπώς, εφόσον έχουν φανερωθεί οι
σχέσεις μεταξύ ανθρώπου-φύσης, οι εμπλοκές μεταξύ human-nonhuman και το φάσμα
των post- χωρικών καταστάσεων, τότε μέσω του flow design και των νέων υλισμών
(new materialisms), στόχος της διπλωματικής εργασίας είναι να προτείνει νέα
εξελισσόμενα μοτίβα και εναλλακτικούς τρόπους ύπαρξης σήμερα, κατοικώντας έτσι
σε μέρη μετασχηματισμού (inhabiting places of transformation).
[Gyali]
Territorial
Archives: Inhabiting Lost Volumes
(Material
Agency → Speculative Project → Ways of Inhabiting the World)
Στην αρχή, αυτό το έργο εξετάζει τη
χωρική μακρά διάρκεια της υλότητας του Yali και τη σχέση του με το τοπίο. Από
την ίδια την εξόρυξη και την εξόρυξη πρώτων υλών στο νησί Yali, έως την
επεξεργασία τους, μεταφορά και απόλυτη χρήση τους ως δομικό υλικό. Τα υλικά
γίνονται finished effects και σκοποί, όπως φαίνεται στους δρόμους, τα πάρκα και
τις τεχνικές καλλιέργειας, που αργότερα θα κατεδαφιστούν, θα γίνουν απόβλητα
και θα αποσυντεθούν. Η χωρική και χρονική έκταση της σημασίας του νησιού είναι
πολύ μεγάλη (γεωγραφική) και βαθιά (γεωλογική).
Πλαισιώνοντας τη γεωγραφική κλίμακα του
νησιού Yali ως μια βιωματική συνθήκη, το έργο ανοίγει μια συνομιλία μεταξύ της
υλότητας και της αρχιτεκτονικής και τη σχέση τους με στρατηγικές όπως εδαφικές
γεωμετρίες, πεδία εξόρυξης πόρων, γεωγραφίες ενέργειας κ.λπ. αρχιτεκτονική
συνείδηση. Σε αυτό το πλαίσιο, το έργο δίνει νέες ερμηνείες στο σχεδιασμό
μεγάλης κλίμακας και τον αντίκτυπό του με την πάροδο του χρόνου, ενώ παράλληλα
δημιουργούνται νέες σχέσεις μεταξύ human και non-human παραγόντων.
Ενώ αυτό το νησί έχει κληρονομήσει τις
υλικές του ιδιότητες ως κληρονομιά του ηφαιστείου και “τοποθετήθηκε” γεωγραφικά
με φυσικό τρόπο, η συνεχής εξόρυξή του και η εξάντληση των υλικών, κατανέμει
αυτές τις ιδιότητες σε όλο τον κόσμο καθιστώντας το υλικό agency του νησιού
άυλο. Βλέποντας την εξόρυξη ως αρχιτεκτονικό εργαλείο, αυτό το έργο προτείνει
τον εδαφικό μετασχηματισμό ως απάντηση στις οικονομικές, κοινωνικές,
ενεργειακές και πολιτικές απαιτήσεις, παρέχοντας ταυτόχρονα μια σταθερότητα σε
αυτήν τη ρευστότητα. Με τη δυναμική διαδικασία εξόρυξης και τη διαδικασία εκ
νέου κατανομής-χρήσης που βασίζεται σε μια «λειτουργική διάρκεια ζωής», το
τοπίο αναμένεται να επανεξετάζει συνεχώς, να επαναχρησιμοποιεί και να
επανεφεύρει τον εαυτό του.
Η ιδέα των «Huts» εισάγει την ιδέα των
«interactive material agencies». Αυτό θέτει την ιδέα ότι κάθε δομή έχει εγγενή
διάρκεια ζωής βάσει του προγράμματος που στεγάζει και όχι της φυσικής
κατάστασης που αξίζει να διατηρηθεί. Αλλά επίσης, οι νέοι υλισμοί επιτρέπουν
την εμπλοκή με nonhuman agencies, θέτοντας έτσι το έδαφος για υβριδικές
geographies of the post- και κατοίκησης τόπων μετασχηματισμού.
