Δ007.25 | Shelter of Introspection: Εκδοχή Μοναστικής Φιλοξενίας στο Σανατόριο της Ζάστοβας

Φοιτήτρια: Κωνσταντίνα-Αταλάντη Πρασούλα

Επιβλέπων: Αθανάσιος Μάνης

Σχολή: Πανεπιστημίου Πατρών

Η περιοχή μελέτης βρίσκεται λίγο έξω από την πόλη της Πάτρας, συγκεκριμένα στην περιοχή της Ζάστοβας, γνωστή για το εμβληματικό της Σανατόριο — σήμερα ανενεργό και παραδομένο στη φθορά του χρόνου. Οι παραδοσιακές γεωργικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες αποτελούν την κύρια πηγή απασχόλησης για τους κατοίκους των γραφικών ορεινών χωριών που περιβάλλουν τη Ζάστοβα, με το σανατόριο να είναι τοποθετημένο σε μια εκτεταμένη αγροτική ζώνη. Λαμβάνοντας υπόψη το δύσβατο ανάγλυφο, την άμεση επαφή με το φυσικό τοπίο, τις εναλλακτικές δραστηριότητες που έχουν αναπτυχθεί στην περιοχή — όπως η πεζοπορία και η ορειβασία — καθώς και την πληθώρα αρχαιολογικών ευρημάτων σε κοντινά σημεία ενδιαφέροντος, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι θα ήταν ιδανική η δημιουργία μιας παρέμβασης που απευθύνεται σε άτομα τα οποία απολαμβάνουν την εξερεύνηση, απορρίπτουν τις καταναλωτικές ανάγκες και αναζητούν τη φύση ως μέσο πνευματικής ανάτασης και θεραπείας. Τέλος, τα μόνα αρχιτεκτονικά στοιχεία που παρατηρήθηκαν κοντά στο σημείο μελέτης, είναι τα δύο ορεινά καταφύγια, τονίζοντας τη σημασία της απλότητας και της μοναστικής κατοίκησης σε αρμονία με το ορεινό τοπίο — μια πτυχή που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ιδέα της παρακάτω διπλωματικής εργασίας.

Επιπροσθέτως, η παρέμβαση που ακολουθεί στη συνέχεια, στηρίχθηκε στην ιδέα της αυτόνομης λειτουργίας μεγάλων κτιριακών μονάδων όπως υπήρξαν τα μεσαιωνικά μοναστήρια και τα σανατόρια, σε συνδυασμό με την εφαρμογή των κήπων ίασης, δηλαδή διαφορετικών τοπίων τα οποία, όπως μελετήθηκε μέσα από την ερευνητική εργασία, συμβάλλουν σημαντικά στην μείωση του άγχους και την ενίσχυση της προσωπικής αυτοβελτίωσης και ενδοσκόπησης. Όσον αφορά την δομή της πρότασης, αυτή βασίστηκε στην τυπολογική αναφορά του περίκλειστου κήπου (hortus conclusus), με την δημιουργία έξι υπαίθριων τοπίων που περικλείονται από λειτουργικούς χώρους, ικανοποιώντας ανάγκες ανάπαυσης, περιπάτου, μνήμης και διαλογισμού. Το νέο κτίριο ενσωματώνεται στην τοπογραφία της περιοχής και περιλαμβάνει το παλιό Σανατόριο, όπως αυτό παρουσιάζεται στην σημερινή κατάσταση, με σκοπό να του δώσει μια νέα πνοή, ως βασικό αρχιτεκτονικό αρχέτυπο ανεξάρτητης λειτουργίας και ως έκθεμα μνήμης του παρελθόντος. Όπως φαίνεται στο τοπογραφικό, η πρόταση έχει μεγάλο αποτύπωμα και ισχυρή οπτική ταυτότητα διαμορφώνοντας ένα κτίριο-ορόσημο στην αστική κλίμακα, δίνοντας την αίσθηση ενός νέου κόσμου, ενός καινούριου οικισμού. Η τοπογραφία της περιοχής παρέμβασης έχει διατηρηθεί στον μέγιστο δυνατό βαθμό και το κτίριο έρχεται να ενσωματωθεί στην υπάρχουσα κατάσταση, η οποία παραμένει αναλλοίωτη με τις καλλιέργειες και την λεωφόρο να διακόπτονται ξαφνικά απ’το κτίριο. Το έδαφος υποχωρεί μόνο στην πίσω πλευρά του κτιρίου-σαν τάφρος, ώστε να δίνεται η αίσθηση ότι γεννιέται από τη γη. 

Όσον αφορά το κτίριο, αυτό είναι περίκλειστο και αποτελείται από 4 κάθετες πτέρυγες που αποτελούν τους κύριους χώρους της δομής, δυο οριζόντιες πλευρικές, καλυμμένες από έναν γρανιτένιο σκελετό με ημιδιαφανή μάρμαρα, που περιλαμβάνουν τους δευτερεύοντες χώρους και τρεις ενδιάμεσες ζώνες που αποτελούν διαχωριστικά στοιχεία. Η πρόταση περιλαμβάνει έξι διαφορετικά περίκλειστα τοπία σε ένα ενιαίο σύστημα, τα οποία βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση με εσωτερικούς δημόσιους χώρους που έχουν σχετική λειτουργικότητα. Το τοπίο του Σανατορίου και του Παρατηρητηρίου ακριβώς από κάτω του, συνδέονται με χώρους που αφορούν την ίαση του πνεύματος, η Υδροθεραπεία με τα Οικόπεδα Γης συνδέονται με χώρους που αφορούν την ίαση του σώματος και ο Λόφος Περιπλάνησης με το Πάρκο των 4 Στοιχείων συνδέονται με χώρους που αφορούν την ίαση του νου. Στην κεντρική είσοδο του κτιρίου φτάνει κανείς με τα πόδια από το σημείο στάσης του λεωφορείου, καθώς ο επισκέπτης αφήνει για λίγο πίσω τις υλιστικές του ανάγκες διαμένοντας στο σύστημα με τα μόλις απαραίτητα πράγματά του. Η πύλη έχει μεγάλες διαστάσεις με σκοπό να αποκαλύψει έναν νέο κόσμο. Ο επισκέπτης με το που εισέρχεται στο πρώτο αίθριο, που αποτελεί κεντρικό σημείο συνάντησης και διανομής προς τους άλλους δημόσιους χώρους, ακολουθεί μια συγκεκριμένη πορεία που υποδεικνύεται από την γραμμική τοποθέτηση δύο σειρών κυπαρισσιών παράλληλα. Η πορεία αυτή, κατευθύνει τον επισκέπτη στο Παρατηρητήριο, μια δομή που υιοθετεί στοιχεία από το “Domino” του Le Corbusier και αποτελεί μία από τις δύο μοναδικές στιγμές που μπορεί κανείς να αντικρίσει τον εξωτερικό κόσμο. Το Παρατηρητήριο είναι μια δομή που εμπεριέχει την μνήμη της πόλης καθώς αποτελείται από επίπεδα και υποστυλώματα σε ορόφους, σαν τον σκελετό μιας πολυκατοικίας. Είναι σχεδιασμένο με τέτοιον τρόπο ώστε ο επισκέπτης να χρειάζεται να ανέβει στο τελευταίο του επίπεδο, που βρίσκεται ο χώρος υποδοχής για όλο το σύστημα, και να αποχαιρετήσει στη συνέχεια την πόλη από την οποία ήρθε, αφήνοντας πίσω τις καταναλωτικές του συνήθειες. Τα επίπεδα μέχρι το ύψος που μπορεί κανείς να δει την εξωτερική θέα περιλαμβάνουν μόνο προστατευτικά στηθαία λειτουργώντας σαν χώροι παρατήρησης, ενώ τα επίπεδα που είναι πιο χαμηλά και βλέπουν μόνο στο εσωτερικό του κτιρίου, περιλαμβάνουν βοηθητικούς χώρους. 

ΕΠΙΠΕΔΟ 1:

Το πρώτο επίπεδο περιλαμβάνει τέσσερις πτέρυγες που στεγάζουν τις δημόσιες λειτουργίες. Οι πτέρυγες αυτές χωρίζονται συμμετρικά από τους πυλώνες, στους οποίους βρίσκονται κλιμακοστάσια και ανελκυστήρες που εξασφαλίζουν την πρόσβαση στους ανώτερους ορόφους.

Η είσοδος στους δημόσιους χώρους γίνεται τόσο από την άνω όσο και από την κάτω πλευρά τους. Συγκεκριμένα, όταν ο επισκέπτης εξέλθει από έναν πυλώνα, κατευθύνεται πρώτα προς τα έξω, στα τοπία, και στη συνέχεια επανεισέρχεται στο εσωτερικό — μια κίνηση που τονίζει τον σχεδιαστικό προσανατολισμό προς το εξωτερικό περιβάλλον, το οποίο λειτουργεί πλέον ως πυρήνας  κοινωνικής ζωής. Το «Παρατηρητήριο» αποτελεί το αρχέτυπο της πολυκατοικίας και λειτουργεί αποκλειστικά ως εισαγωγικός χώρος αποχαιρετισμού, συμβολίζοντας την απομάκρυνση από τον αστικό τρόπο ζωής. Ο «Κήπος των Τεχνών» είναι αφιερωμένος στη θεραπεία του πνεύματος και περιλαμβάνει ένα κοίλο αμφιθέατρο, με θέα προς το σανατόριο, το οποίο παρουσιάζεται ως έκθεμα  μνήμης του παρελθόντος και αξιοποιείται ως σκηνικό των παραστάσεων.
Τα «Οικόπεδα Γης» υιοθετούν τη δομή των γερμανικών Schrebergarten, προσφέροντας δυνατότητες για θεραπεία μέσω της καλλιέργειας και της διαμονής εντός του φυσικού τοπίου. Ο χώρος της Υδροθεραπείας περιλαμβάνει μια κυκλική πισίνα για θεραπευτικά λουτρά, όπου δέσμες φωτός εισέρχονται από μικρά ανοίγματα της οροφής, δημιουργώντας μια πνευματική αλληλεπίδραση φωτός και σκιάς. Το «Πάρκο των Τεσσάρων Στοιχείων», εμπνευσμένο από το έργο Exodus του Koolhaas, αποσκοπεί στη δημιουργία μιας έντονης αισθητηριακής εμπειρίας μεταξύ του επισκέπτη και των τεσσάρων στοιχείων της φύσης, μέσω ποικίλων εγκαταστάσεων και διαμορφώσεων τοπίου.

Τέλος, ο «Λόφος της Περιπλάνησης» αντλεί έμπνευση από τους Ιαπωνικούς Κήπους Περιπλάνησης (Strolling Gardens), ικανοποιώντας τόσο ανάγκες εξερεύνησης όσο και ανάγκες ανάπαυσης.

ΕΠΙΠΕΔΟ 2:

Το δεύτερο επίπεδο, πάνω από τους δημόσιους χώρους, ονομάζεται “Σχισμή”. Αποτελεί μια ενιαία μνημειακή διαδρομή περιμετρικά του κτιρίου, που διασχίζει από ψηλά όλα τα τοπία, ικανοποιώντας ανάγκες περιπατικού διαλογισμού. Είναι ο χώρος αιώρησης μεταξύ δημόσιων και ιδιωτικών και αποτελεί την δεύτερη μοναδική στιγμή που μπορεί να αντικρίσει κανείς τον έξω κόσμο. Στο επίπεδο της Σχισμής φτάνει ο επισκέπτης από το επίπεδο των δημόσιων μέσα από τους πυλώνες, οι οποίοι αποτελούν μέσο στήριξης ενώ συγχρόνως κρατούν το επίπεδο της Σχισμής “καθαρό”, χωρίς οπτικά εμπόδια, εξασφαλίζοντας απρόσκοπτη θέα προς το εξωτερικό περιβάλλον.

ΕΠΙΠΕΔΟ 3:
 
Το τρίτο επίπεδο αποτελείται από τις πτέρυγες με τα κελιά, τα οποία είναι οι χώροι κατοίκησης-φιλοξενίας των επισκεπτών, σε τρεις διαφορετικούς ορόφους. Τα κελιά είναι μικρά ομοιόμορφα δωμάτια τοποθετημένα κατά παράταξη και βλέπουν προς τα διαφορετικά τοπία της πρότασης. Σε αυτά φτάνει κανείς βγαίνοντας από τους πυλώνες και προχωρώντας προς τον ελεύθερο γραμμικό διάδρομο κυκλοφορίας, ο οποίος φωτίζεται ελάχιστα από μικρά ανοίγματα στους πλευρικούς τοίχους σαν πολεμίστρες. Τα ανοίγματα αυτά έχουν πολύ μικρή διάσταση, ίσα που να μπορεί το μάτι να δει έξω, καθώς αποτρέπεται η επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον. Πέρα από τον τυπικό διάδρομο που μπορεί να ακολουθήσει κανείς προκειμένου να εισέλθει στα κελιά, του δίνεται η δυνατότητα ενός detour, μιας παράκαμψης στην πάνω και την κάτω ζώνη. Η παράκαμψη αυτή οδηγεί, μέσα από ράμπες που ξεκινούν από την απόληξη τον συμβατικών διαδρόμων που γίνονται εξώστες, σε διαφορετικές πτέρυγες και σε διαφορετικά επίπεδα. Αποτελεί έναν περίπατο μέσα στην κατοίκιση που αφορά μόνο τους φιλοξενούμενους, αποτελώντας ένα παιχνίδι του μυαλού αλλά και μία ακόμη διαδρομή περιπατικού διαλογισμού.

Όσον αφορά αυτήν την detour διαδρομή, τον περίπατο μέσα στην κατοίκηση, ξεκινώντας κανείς από το 3ο επίπεδο της 3ης πτέρυγας κινείται στον διάδρομό της και φτάνει στον εξώστη της απέναντι πλευράς. Από εκεί, μια ράμπα οδηγεί στον εξώστη του 1ου επιπέδου της 4ης πτέρυγας. Προχωρώντας στον απέναντι εξώστη, στην ίδια πτέρυγα, μια ράμπα οδηγεί στον εξώστη του 2ου επιπέδου της 3ης πτέρυγας. Συνεχίζοντας στον διάδρομό της και φτάνοντας στον εξώστη της απέναντι πλευράς, μια ράμπα οδηγεί στον εξώστη του 3ου επιπέδου της 2ης πτέρυγας. Συνεχίζοντας στον διάδρομο και φτάνοντας στον εξώστη της απέναντι πλευράς, μια ράμπα οδηγεί στο 1ο επίπεδο της 1ης πτέρυγας. Προχωρώντας στον διάδρομο και φτάνοντας στον εξώστη της απέναντι πλευράς, μια ράμπα ανεβαίνει στο 2ο επίπεδο της 2ης πτέρυγας. Συνεχίζοντας στον διάδρομο και φτάνοντας στον εξώστη της απέναντι πλευράς, μια τελευταία ράμπα ανεβαίνει στο 3ο επίπεδο της 3ης πτέρυγας, καταλήγοντας στο σημείο εκκίνησης. Αυτή η detour διαδρομή γίνεται ένας σιωπηλός διάλογος ανάμεσα στο σώμα και τον χώρο, προορισμένος αποκλειστικά για τους επισκέπτες. Είναι ταυτόχρονα ένα πνευματικό παιχνίδι και μια διαδρομή περιπατικού διαλογισμού, χαραγμένη μέσα στην πνευματική ατμόσφαιρα των μαρμάρων. 

Οι πλευρικές ζώνες που στεγάζουν τις ράμπες, περικλείονται από ένα γρανιτένιο σκελετό που περιλαμβάνει ημιδιαφανή μάρμαρα, τα οποία επιτρέπουν στο φυσικό φως να διαχέεται στο εσωτερικό, δημιουργώντας μια πνευματική ατμόσφαιρα σεβασμού και περισυλλογής. 

Όσον αφορά μεμονωμένα το κελί, αυτό έχει μια πολύ αυστηρά καθορισμένη οργάνωση. Η διακόσμηση είναι σχεδόν ανύπαρκτη, τα έπιπλα είναι πολύ απλά και εξυπηρετούνται μόνο οι απαραίτητες ανάγκες. Οι χώροι είναι τοποθετημένοι κατά παράταξη σχεδόν σαν να είναι αριθμημένοι και να πρέπει οι λειτουργίες να πραγματοποιηθούν με συγκεκριμένη σειρά, ενώ χωρίζονται από τοιχία διαφορετικού ύψος και μήκους. Το ύψος των χωρισμάτων αυτών μειώνεται όσο προχωράμε προς τον εξώστη, ώστε να τονιστεί η κατεύθυνση προς τα έξω, προς τα τοπία. Ο εξώστης είναι πολύ στενός, ώστε να μη μπορεί ο επισκέπτης να αφιερώνει πολύ χρόνο σε αυτόν και κατ’ επέκταση να προτιμάει να κινηθεί προς το εξωτερικό περιβάλλον. Αυτή η τόσο αυστηρή δομή στοχεύει στην ενίσχυση της συγκέντρωσης και της πνευματικής περισυλλογής των φιλοξενούμενων, στην υπόσχεση μιας ζωής απελευθερωμένης από το βάρος του οικιακού χώρου και των πλασματικών καταναλωτικών αναγκών, αλλά και στην ενθάρρυνση να αφιερώνουν περισσότερο χρόνο στα τοπία και το φυσικό περιβάλλον.