του Νίκου Σκουτέλη - αναπληρωτή καθηγητή Πολυτεχνείου Κρήτης -
Περίληψη
Η εκμάθηση της Αρχιτεκτονικής στις σχολές της Ελλάδας σε γενικές γραμμές κατά την τελευταία τριακονταετία γίνεται βήμα βήμα, στα πρώτα εξάμηνα σπουδών, με μικρά θέματα ως προς το μέγεθος και ακολουθούν οι γνωστές περιχαρακώσεις μεταξύ Αρχιτεκτονικού - Αστικού – Πολεοδομικού σχεδιασμού, ωσάν να επρόκειτο οι κλίμακες να αυτονομούνται ως προς τις ανάγκες του σχεδιασμού και ο χώρος να διαμελίζεται και να εξειδικεύεται, ακριβώς με τους τρόπους που οδηγούν οι σύγχρονες σπουδές, μεταπτυχιακές κ.ο.κ. στην Εσπερία. Εδώ υποστηρίζεται η ανάγκη οι σπουδές στον σχεδιασμό να επαναποκτήσουν την αναγκαία συνεκτικότητα στην διαχείριση της κάθε κλίμακας και όλων μαζί, ως υφιστάμενο και ως νέο, σε ενιαία σχεδιαστική αντιμετώπιση, για την πόλη και το κτήριο, για το βιομηχανικό αντικείμενο και το τοπίο.
Λέξεις-Κλειδιά: κλίμακες επέμβασης - κατακερματισμός – εφήμερο - συνεκτικότητα
Η διδασκαλία της Αρχιτεκτονικής αποτελεί έναν χώρο δράσης, όπου οι πρακτικές ενώ αρχικά φαίνονται ότι είναι μέρος ενός ενιαίου τρόπου αντιμετώπισης, έτσι όπως προδιαγράφονται στα προγράμματα σπουδών, στην πράξη διαβαθμίζονται ανάλογα με τις προσωπικές προσεγγίσεις των διδασκόντων, τις προτιμήσεις, τις αρχικές τους προσλαμβάνουσες, την προϊστορία τους. Στην προκείμενη περίπτωση, μιλάει ένας άνθρωπος που σπούδασε στην Βενετία στο μέσο της δεκαετίας του 1980, μην έχοντας προηγούμενη άλλη προ-παιδεία στην αρχιτεκτονική και στην ιστορία της τέχνης, πέραν των μαθημάτων ελεύθερου και γραμμικού σχεδίου, ως προετοιμασία στις πρώτες τότε Πανελλήνιες εξετάσεις και την γνωριμία με την νεοελληνική ζωγραφική, μόνον. Στο πρώτο έτος μας έμαθαν να αποτυπώνουμε ιστορικά κτήρια, να μιλάμε για την πόλη με όρους δόκιμους, στα μαθηματικά επισκεφτήκαμε ξανά την Μαθηματική Ανάλυση και γνωρίσαμε τις ορίζουσες, στην Ιστορία της Αρχιτεκτονικής μπορούσαμε να επιλέξουμε μεταξύ πέντε καθηγητών, για διάφορες περιόδους χωρίς μια γραμμική συνέχεια από τους αρχαίους μέχρι το μοντέρνο, στην Αρχιτεκτονική Τεχνολογία μας έμαθαν για την αρχιτεκτονική του σιδήρου τον 19ο αιώνα. Στο μάθημα του Αρχιτεκτονικού σχεδιασμού μας δόθηκε ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο για να σχεδιάσουμε συγκρότημα εξήντα κοινωνικών κατοικιών στην περιφέρεια της Πάντοβα, φτάνοντας σε κατόψεις, όψεις, τομές, διαμόρφωση ελεύθερων χώρων, αξονομετρικό, χωρίς να ζητείται για μακέτα. Το σημαντικότερο είναι ότι μοναδικό βιβλίο αναφοράς είχαμε την Αρχιτεκτονική της πόλης, του Aldo Rossi, στο πρώτο έτος! Στο δεύτερο έτος το πιο δύσκολο μάθημα ήταν η Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, διότι εκεί έδρευε η διδασκαλία του Manfredo Tafuri, που συμπαρέσυρε το σύνολο των
συνδιδασκόντων, Georges Teyssot, Amerigo Restucci, Antonio Foscari, σε δύσκολα κατατόπια, όπου εκείνο που διατυπωνόταν τρανταχτά μέσα από κάθε σειρά μαθημάτων, σε διάφορους χρόνους, και ως ιστορική αλήθεια, ήταν η ηθική στάση και η υπευθυνότητα του σχεδιαστή, απέναντι στην εκάστοτε κοινωνία. Στο μάθημα του Αρχιτεκτονικού σχεδιασμού μελετούσαμε την μονοκατοικία. Στο τρίτο έτος υποχρεωτικό μάθημα Ιστορίας πιά δεν είχε. Είχε τρία μαθήματα Ιστορίας κατ’ επιλογή: Σύγχρονη Αρχιτεκτονική με τον Francesco Dal Co, Η Iστορία της κατασκευής πλοίων και του Νεωρίου στην Βενετία, με τον Ennio Concina, Ιστορία της Πολεοδομίας με την Donatella Calabi. Για το μάθημα των Αποκαταστάσεων παρακολουθήσαμε την ιστορία και τις θεωρίες σχετικά με ένα τόσο εξειδικευμένο ζήτημα, στην προσπάθεια να πειστούμε για την αξία και την αναγκαιότητα διατήρησης της χαμένης ομορφιάς. Στο μάθημα της Πολεοδομίας Ι εργαστήκαμε σε ένα θέμα αστικού σχεδιασμού, στην ίδια περιοχή του Canareggio, εκεί όπου είχε μόλις ολοκληρωθεί ο μεγάλος διαγωνισμός με τις προτάσεις Eisenmann, Heiduk, Rossi, Aymonino. Στο μάθημα του Αρχιτεκτονικού σχεδιασμού σχεδιάσαμε ένα κτήριο βιβλιοθήκης επί του Canal Grande. Στο τέταρτο έτος είχαμε πολλές επιλογές. Μονογραφίες στην Ιστορία της Τέχνης, στην Προκατασκευή, στην Πολεοδομία. Στο μάθημα της Πολεοδομίας ΙΙ διδαχτήκαμε σύγχρονες μελέτες για την ευρωπαϊκή πόλη, γνωρίζοντας κοινές ιστορίες και δυναμικές. Στο μάθημα του Αρχιτεκτονικού σχεδιασμού σχεδιάσαμε μια ολόκληρη γειτονιά στο νησί Giudecca της Βενετίας. Εδώ είχαμε ως υποχρεωτικό και το μάθημα «Διάκοσμος και σχεδιασμός έκθεσης» κληρονομιά από τον Carlo Scarpa, στο μόνο μάθημα όπου εντρυφήσαμε στην μικρή κλίμακα της κατασκευής. Το πέμπτο έτος αφιερωνόταν στην διπλωματική. Αφορούσε ως επί το πλείστον κτήριο ή σύμπλεγμα κτηρίων και το ευρύτερο περιβάλλον τους, σε νέα ή σε παλιά πόλη. Οι σπουδές και η ζωή του αρχιτέκτονα είχαν προγραμματιστεί προκειμένου να γνωρίσει τα εργαλεία του επαγγέλματος, αλλά και να πειστεί για την ορθή του στάση στην κοινωνία, ώστε να προκύψει ένας διανοούμενος της πράξης. Το σχέδιο και όχι το πρόπλασμα αποτελούσαν την κύρια οδό προσέγγισης της μελέτης. Η μελέτη προέκυπτε ως απόρροια του δεδομένου χώρου και ως συνέχεια μιας σειράς παραδειγμάτων από τον μεγάλο σώμα της Αρχιτεκτονικής ως τέχνης του συγκερασμού και της ποικιλομορφίας.
Εικ.1 Le Corbusier, Νεκρή φύση με κόκκινο βιολί, 1920.
Προσωπικές επιλογές και πολλή καλή τύχη, οδήγησαν στο ελεύθερο επάγγελμα, στη Βενετία και στην Κρήτη, όπου μετά από παρέλευση εικοσαετίας προσλαμβάνομαι στο διδακτικό προσωπικό της νέας Σχολής των Χανίων. Είναι λοιπόν μόνον δώδεκα χρόνια, εκεί όπου ανακάλυψα από νεώτερους συναδέλφους, ότι ο σχεδιασμός δεν είναι μόνον αρχιτεκτονικός, αλλά και έξυπνου περιβάλλοντος, μεταβαλλόμενης λειτουργίας, διαδραστικών, εφήμερων και ελαφρών κατασκευών, Design βιομηχανικών αντικειμένων, ηλεκτρονικός και διαγραμματικός. Έμαθα επίσης ότι ο αστικός σχεδιασμός, αποκομμένος από το πριν και το μετά, έχει τις δικές του θεωρίες, τις τεχνικές, συμπαρασύρει και παρασύρεται από την αρχιτεκτονική του τοπίου, την ενεργειακή κουλτούρα, τα βιοκλιματικά κριτήρια. Μέσα σε όλη αυτή την πανδαισία νέων θρησκειών, βρήκα πως μονάχα η Επιστήμη της Πολεοδομίας στην Ελλάδα, ακόμη καλά κρατεί, από ορισμένους που ξεχάστηκαν μακριά στην μεταπολεμική περίοδο, με τους μαρκαδόρους τους και τους χάρτες με χιλιάδες μπαλώματα, εκεί όπου ως μόνος νεωτερισμός, επιπλέον προστίθενται οι περιοχές Natura. Ο κατακερματισμός του επαγγέλματος σε ειδικότητες, όπου εδώ μεγάλη μερίδα εργασιών την έχει κατακτήσει η κατηγορία των διακοσμητών στα θέματα μικρής κλίμακας, ενώ στην Πολεοδομία έχουν το πάνω χέρι οι πολιτικές σκοπιμότητες μόνο, αντικατοπτρίζεται στα αντίστοιχα διαφοροποιημένα μαθήματα στις σχολές. Η εκμάθηση της Αρχιτεκτονικής σε γενικές γραμμές αντιλαμβάνομαι ότι κατά την τελευταία τριακονταετία γίνεται βήμα βήμα, στα πρώτα εξάμηνα σπουδών, με μικρά θέματα ως προς το μέγεθος, και ακολουθούν οι γνωστές μας περιχαρακώσεις μεταξύ Αρχιτεκτονικού - Αστικού – Πολεοδομικού σχεδιασμού, ωσάν να επρόκειτο οι κλίμακες να αυτονομούνται ως προς τις ανάγκες του σχεδιασμού και ο χώρος να διαμελίζεται και να εξειδικεύεται, ακριβώς με τους τρόπους που καθοδηγούνται οι σπουδές, με τα απαραίτητα μεταπτυχιακά διπλώματα κ.ο.κ. στην Εσπερία. Αυτή η διαφοροποίηση των κριτηρίων σχεδιασμού στους χώρους των βιομηχανικών αντικειμένων, στους εσωτερικούς χώρους, αλλά και στην περίπτωση των αποκαταστάσεων, μεταφέρει στους εκκολαπτόμενους αρχιτέκτονες την αίσθηση πως υφίστανται ανεξιχνίαστες περιοχές που μόνον εξειδικευμένες σπουδές μπορούν να καλύψουν. Καταλήγουν οι νέοι μας να νοούν τα πέντε χρόνια σπουδών ως μια ενδιάμεση περίοδο μετά το Λύκειο, όπου εφόσον επιτευχθούν υψηλές επιδόσεις θα διαμορφώσουν ένα εξαιρετικό φυλλάδιο έργων (ακούω να το ονομάζουν port-folio), που θα τους απογειώσει στα καλύτερα μεταπτυχιακά προγράμματα. Εντοπίζονται όλο και πιο συχνά τέτοιες συμπεριφορές, που υποβαθμίζουν με τον καιρό τον ρόλο του πανεπιστημίου, μεταφέροντας τις κακοδαιμονίες του ελληνικού Λυκείου και στην επόμενη βαθμίδα εκπαίδευσης, όπου τα φροντιστήρια κι εδώ καλά κρατούν. Επιστρέφοντας στον διαχωρισμό της μάθησης με βάση τις κλίμακες, μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί το πρώτο μέρος μιας τριλογίας της αποσύνθεσης της παλιότερης όπως την διδαχτήκαμε, συνεκτικότητας του χώρου της Αρχιτεκτονικής. Δεύτερο δεδομένο της σύγχρονής μας συνθήκης, αποτελεί η ανάδειξη από τα μέσα και τον αρχιτεκτονικό τύπο, της ιδιαίτερης γραφής των Archi-stars, που εναλλάσσονται στο προσκήνιο μια με καμπύλες, άλλοτε με λοξά, με παράδοξες φυτεύσεις, με διαφάνεια, και ενίοτε επιστρέφουν σε ορθοκανονικούς κανάβους αναφοράς. Οι υπεύθυνοι κάθε γραφείου που καταφέρνει να εμφανίζεται το έργο του στον αρχιτεκτονικό τύπο και ειδικά εφόσον βραβευθεί σε μεγάλο διεθνή διαγωνισμό, θεωρεί πλέον αναγκαίο να χαλκεύσει μια νέα θεωρία. Μια μεταγραφή ελληνικής ή λατινικής λέξης που συνδέεται με τον χώρο, προσπαθούν να μας πείσουν ότι εξελίσσεται σε εργαλείο επινόησης εντελώς νέων συμβάντων. Η μετακίνηση προσφύγων, οι άστεγοι και οι παραγκουπόλεις, ερμηνεύονται ως νέα εργαλεία που δίνουν “πρωτοπόρες προοπτικές”, για να επουλώσουν την αδυναμία μας για πραγματικό άσυλο και αξιοπρεπή διαβίωση σε τόσο μεγάλα τμήματα του πληθυσμού στον πλανήτη, επιβεβαιώνοντας τέλος το αδιέξοδο. Τέτοιες παλινδρομήσεις διαμορφώνουν τάσεις, και νέες, νεότατες θεωρίες, που συνδράμουν με την σειρά τους σε αρχιτεκτονικό έργο ανάλογο με τις περιστάσεις, που διέπεται από τους κανόνες μιας άλλης μόδας που μπορεί να μην είναι αγοραία, όμως περί μόδας πρόκειται, αναδεικνύοντας προσωπικές γραφές και λιγότερο την εσώτερη λογική της παρουσίας του έργου. Τρίτο και καθόλου αμελητέο που προκύπτει από τα προηγούμενα, είναι η ανάδυση του εφήμερου. Αρχιτεκτονική του workshop, της ομάδας που νομίζει ότι πρωτοπορεί με το να συν-σκέφτεται με όριο τον χρόνο μιας εβδομάδας, αρχιτεκτονική για την κατανάλωση στα blog και τα ηλεκτρονικά περιοδικά, υψηλή κομψή στους ουρανοξύστες των μεγάλων πόλεων, ψευδής και θολή στις τρισδιάστατες απεικονίσεις. Αναρωτιέται κανείς, ποιά είναι η σύγχρονη αναζήτηση που οφείλουμε να καλλιεργήσουμε και να μεταλαμπαδεύσουμε στους νεώτερους;
Εικ.2 Aldo Rossi, Οικιακή αρχιτεκτονική, 1976.
Εδώ επανέρχεται έντονα ο λόγος του F.L. Wright σχετικά με την ενότητα των κλιμάκων σχεδιασμού: «If he's not a whore, an architect should know that there is no difference between big and small». Αυτή η συνεκτικότητα πολύ φοβάμαι ότι στις μέρες μας δεν διδάσκεται ως κεντρικός άξονας αναφοράς και η διαχείριση της κάθε ξεχωριστής κλίμακας προκύπτει ως προσόν και όχι ως βίωμα. Έχουμε πλέον ωριμάσει τόσο, όσο χρειάζεται για να συμφωνηθεί, ότι βιοκλιματικές παράμετροι, ενεργειακή συμπεριφορά, αξίες του τοπίου εκεί όπου συνταιριάζουν με τα δεδομένα, ψηφιακές συνιστώσες, παλιές και νέες συνθήκες, οφείλουμε να τις αξιολογούμε κατά περίπτωση αλλά και όλες μαζί, ως υφιστάμενο και ως νέο, προκειμένου ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός να διέπεται από ενιαία σχεδιαστική αντιμετώπιση, για την πόλη και το κτήριο, για το βιομηχανικό αντικείμενο και τις χωρικές ενότητες.
Εικ.3 Νίκος Σκουτέλης - Στράτος Καλατζιδάκης, «Το παλληκάρι εξοντώνει το θηρίο για επιστρέψει το χαμόγελο στην θλιμμένη μας αυτοπεποίθηση», προοπτικό με κολάζ από πίνακα του Vittore Carpaccio, στην μελέτη για την αποκατάσταση του φρουρίου Φραγκοκάστελλο στα Σφακιά, 2016.
Βιβλιογραφία
Gregotti, Vittorio, Contro la fine dell’architettura, Torino, 2008.
Le Goff, Jacques, Ιστορία και μνήμη, Νεφέλη, Αθήνα 1998.
Μιχελής Παναγιώτης, Η αρχιτεκτονική ως τέχνη, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, Η’ έκδοση Αθήνα, 2008.
Nietzche, Friedrich, Ιστορία και ζωή. Γνώση, Αθήνα 1993.
Rossi, Aldo, Η αρχιτεκτονική της πόλης, University Studio Press Α.Ε. Θεσσαλονίκη 1994
Le Goff, Jacques, Ιστορία και μνήμη, Νεφέλη, Αθήνα 1998.
Μιχελής Παναγιώτης, Η αρχιτεκτονική ως τέχνη, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, Η’ έκδοση Αθήνα, 2008.
Nietzche, Friedrich, Ιστορία και ζωή. Γνώση, Αθήνα 1993.
Rossi, Aldo, Η αρχιτεκτονική της πόλης, University Studio Press Α.Ε. Θεσσαλονίκη 1994
Ηράκλειο, 22 Οκτωβρίου 2017.
Βιογραφικό
Νίκος Σκουτέλης. Ηράκλειο Κρήτης (1962) - αρχιτέκτων I.U.A.V. Βενετία (1987) - Διδάκτωρ Ε.Μ.Π. (2006). Με τον Φλάβιο Ζανόν από το Ιούλιο 1987 εργάστηκε στη Βενετία και από το 1993 έως σήμερα στο Ηράκλειο, σε δημόσια και ιδιωτικά έργα συμμετέχοντας παράλληλα σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς. Από το 2005 διδάσκει Αρχιτεκτονικό Σχεδιασμό στην Σχολή Αρχιτεκτόνων του Πολυτεχνείου Κρήτης.
ΒΙΒΛΙΑ
Ν.Σκουτέλης - Φ.Ζανόν, «Η αρχιτεκτονική κληρονομιά των Οινουσσών» Ναυτικό Μουσείο Οινουσσών, Αθήνα (1998)
Ν.Σκουτέλης, «Ο πόλεμος χωροτάκτης. Το δίκτυο των πόλεων-οχυρών στο κατά θάλασσα κράτος της Βενετίας, 16ος - 17ος αι.» Πολιτιστικό Ίδρυμα του Οργανισμού Τράπεζα Πειραιώς, Αθήνα (2013)
Ν.Σκουτέλης – Γ.Περράκης, «Αναπαραστάσεις του υπερβατικού. Λεξιλόγιο της μεταφυσικής στον σύγχρονο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό» εκ.Καπόν, Αθήνα (2015)
ΒΙΒΛΙΑ
Ν.Σκουτέλης - Φ.Ζανόν, «Η αρχιτεκτονική κληρονομιά των Οινουσσών» Ναυτικό Μουσείο Οινουσσών, Αθήνα (1998)
Ν.Σκουτέλης, «Ο πόλεμος χωροτάκτης. Το δίκτυο των πόλεων-οχυρών στο κατά θάλασσα κράτος της Βενετίας, 16ος - 17ος αι.» Πολιτιστικό Ίδρυμα του Οργανισμού Τράπεζα Πειραιώς, Αθήνα (2013)
Ν.Σκουτέλης – Γ.Περράκης, «Αναπαραστάσεις του υπερβατικού. Λεξιλόγιο της μεταφυσικής στον σύγχρονο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό» εκ.Καπόν, Αθήνα (2015)
